No 2. Leitung ah a Upa Pen Tumging
Music cih i genkhiat theih nadingin nate tung panin, a aw kiza a, a gingkhia aw (sound) khatpeuh peuh a om masak loin Music cih om thei lo hi.
Tua ahih man in, tua a aw a paingsak ding Tumging (Instrument) te khatpeuh peuh a om masak loh hong phamawh hi ta hi.
Tua ahih leh tumging (musical instrument) i cih limlim bang nate panin hong piangkhia masa ahi tam cih, a lungngaih huai le a theih huai thu khat hi kha dingin ka um mawh hi. Tu hun ciangin guitar, drum, keyboard, cihte zangin la sa-in i om theih hangin, tuate a om ma-in bang kitum aitam cih zong i ngaihsut ding a thupi khat na hi zel kawikawi hi.
Tumging i cih bang pan hong piangkhia masa ai tam?
Leitung ah, (Archaeology) tanglai, tangtawng thupiangte zon khiatna, a kan a siam mipil tampi tak in hih Musical Instruments (Tumging) tawh kisai, a muhna tung tawnin a gen uh teh, leitunga tumging a Upa penpen in Phiit (flute) hi ci-in mipil (scholars) a tam zaw in gen uh hi. Hih phiit pen ganhing (animal) te' guh panin ki bawl phiit hi ci-in mukhia uh hi. Tua bek tham loin, hih Phiit pen kum 67,000 (kum tulsawm guk le tul sagih) bang a upa ding ci-in mipil pawlkhat in ummawh uh a, pawlkhatte'n a genna ah, Phiit hong piankhiat zawh a Upat kum 37,000 (kum tulsawm thum le tul sagih) hi ding hi ci-in tanglai thukansiamte'n gen uh hi.
1995 July kha in, Slovenian, minam ahi tanglai thuthuk kan, Ivan Turk a kici mipa in, ganhingte'n guh tawh a kibawl vangli nei phiit khat mukhia hi. tua phiit a upat kum, kum 43,400 leh 67,000 kim hi ding hi, cih le Sen gam (China) ah ganhing guh mah tawh a kibawl phiit mu uh a, a upat kum, kum tul 7,000 le tul 9,000 kikal hi ding hi ci-in ummawh uh a, a nunung penpen Germany gam lei-kuahawm sungah letmat (inch) 8.6 asau phiit khat mukhia uh a, phiit a upat kum, kum 35,000 pha ding hi ci-in tumging lam tawh kisai thuthuk a kante in a tuamtuamin mukhia uh hi.
Tua bek tham loin, Lai Siangtho, Piancil 4:20-21 na sung, 21 na sung ah, "A sanggam pa' min in Jubal hi; amah in laiza lasakna leh tamngai tumte khempeuh; pianna pupi ahi hi," Mang Lai Siangtho KJV sungah, tamngai a cihna munah, (Flute) Phiit ci-in na gen lai hi.
Tua ahih manin, leitung ah tumtheih tuamtuamte lakah, tumging a kimukhia masa pen, ahih kei leh a kitum masa pen ganhing te' guh pan a kibawl tumging-Phiit (Flute) ahi hi. Tua bek tham loin tumtheih tuamtuamte lak panin a upa penpen in, Phiit hi ding hi ci-in musical instrument a kan mi tampi in gen uh hi.
Hih a tunga "tumging a kimukhia masa pen Phiit" cih thu i et teh, ei Zomite zong leitungah, ngeina (Culture) a nei minamte lakah, mi thupi mahmah minamte khat i hih lam kitel hi. Leitung ah, ngeina tawh kisai in, a ki-upa sak mahmah Greek minam, China, India cihte'n a ngeina sung u-ah a thupitsak mahmah tumging te lakah Phiit zong ana kihel ahi hi. Tua mah tawh a kibang in, ei Zomite'n Phiit pen i zat mahmah tumging khat hi pha diak a, la-aw lo a, tumtheih tuamtuamte tawh i laam teh, gentehna Phiit-lam cihte ahi zong i lam teh, Phiit pen a aw paipi (solo) khat a i zat mahmah khat na hi gige hi.
Adiakdiak in Phiit i zatna i et teh, ei Zomite'n khauzang kithuah a, a kisai (string instrument) kineilian lo ahih man zong hi kha dingin ka um hi, ahi zongin tumgingte lakpan a upa pen Phiit, ei Zomite' ngeina sungah i zat mahmah tumging khat na hi gige ahih manin, ngeina tawh kisai-in a picing mahmah Zomite i hi hi. Leitungah ngeina kician a neilo minam pen mi mangthang a suak himawk hi. Minam a picing khat i suah theih na dingin, i ngeina sungah musical instrumental a kimin i neih loh a phamawh thu zong hong hi pah hi. Minam picing i cihte'n a ngeina uh a lenkip le ahun tawh kizui-in a puah a kem a zuunte na hi uh hi.
Tua ahih manin, Pasian' hong piak i ngeina hoihte i biak Pasian' minthan nadingin a zangto siam Zomite i suah nadingin, Topa Pasian in minam tungah thupha hong pia ta hen.
Etkak pawl khat;
1. May 25, 2012 Earliest music instruments found - BBC News - BBC.com
2. www.bbc.com/news/science-enviroment-18196349
Lungdam ey. Mai ah zom to lailai in ey. Lungdam.